3 GEOGRAFIE
"I have seen the horizon expand before me"
Lord Curzon°
Dit derde deel van de website beschrijft de kenmerken van grenzen gevormd door plaats – in aanvulling op de kenmerken gevormd door tijd (beschreven in het eerste deel) en de permanente of recurrente kenmerken (in het tweede deel). Het overloopt de grens(geschiedenis) per continent (aangezien in deze publicatie hoofdzakelijk de Europese casus aan bod kwam, krijgt dat werelddeel hier minder ruimte en is het hoofdstukje eerder een samenvatting van de voorgaande delen). De Belgische grenzen komen apart aan bod. Ten slotte wordt ingezoomd op de grenzen van Vlaanderen.
De wereldkaart is de laatste drie decennia vrij stabiel, met heel weinig verdwijnende grenzen in vergelijking met grenswijzigingen. Hedendaagse tendensen zijn onder meer de aanhoudende twisten, de ‘verharding’ van grenzen en de toenemende vastlegging. Meer: 3_geografie.pdf (77,8 kB)
Belangrijke publicaties
World Boundaries Series, 5 dln., 1994-. Door IBRU uitgegeven reeks gevalstudies (Global Boundaries, The Middle East and North Africa, Eurasia, The Americas, Maritime Boundaries). Daarin komt telkens ook de geschiedenis van de politieke grens aan bod. De International Boundaries Research Unit (IBRU)-Centre for Border Research is hét toonaangevend instituut voor de studie van grenzen, verbonden met de Universiteit van Durham (Engeland). Het voert regelmatig grensonderzoek uit in opdracht van staten, vaak voor de bepaling van maritieme grenzen (www.dur.ac.uk/ibru).
Anderson (E.W.), International Boundaries: A Geopolitical Atlas, New York, 2003. Een atlas waarin alle contemporaine land- en zeegrenzen aan bod komen, met een geopolitieke situatieschets voor elk land, een beschrijving van de verdragen ter zake en gedetailleerde kaarten.
International Boundary Studies, 175 +2 extra nrs., Washington, 1961-1985, was een reeks gevalstudies opgesteld door het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken, met voor elke internationale grens een beknopt overzicht van de geschiedenis, een beschrijving, bibliografie, kaarten enz. (ze werden online gepubliceerd door de Florida State University Law Library: https://www.law.fsu.edu/library/collection/limitsinseas/numericalibs-template.html).
Recente publicaties
Bruno Tertrais & Delphine Papin (met kaarten van Xemartin Laborde), Atlas van de grenzen. Over muren, conflicten en onzichtbare scheidingen, Tielt, 2023. Vertaling van: Bruno Tertrais, Delphine Papin (met kaarten van Xemartin Laborde), Atlas des frontières. Murs, conflits, migrations, Paris, 2016 (2021).
Heel bevattelijk en grafisch mooi op kaart gebracht overzicht van (actuele) grenzen (vnl. tussen staten) in de wereld. Het boek telt vijf delen, beginnende met (I Geërfde grenzen) diverse historische insteken (incl. info over de grenzen van Europa en intra-Europese culturele en andere scheidingslijnen), gevolgd delen over resp. zeegrenzen, incl. het Noordpoolgebied en riviergrenzen (deel II) en grensmuren en migratie (deel III), een deel (IV) over “Speciale grenzen” (w.o. de ‘ingewikkeldste’ grens, de datumgrens, Antarctica) en één (V) over betwiste grenzen, inclusief de Russische aanspraak op (delen van) Oekraïne; het boek wordt o.m. besloten met een prognose (“De mooie toekomst van grenzen”).
Over bijzondere staatkundige entiteiten c.q. grenzen is er nu:
Sommavilla (F.), 55 kuriose Grenzen und 5 bescheuerte Nachbarn, Greifswald, 2021. Onderhoudende publicatie vol wetenswaardigheden over bestaande staatsgrenzen, zoals: wat zijn de tien kortste of over een hotel dat op de Zwitsers-Franse grens staat. De Tiroler rapper Nenda schreef Borders naar aanleiding van het boek.
Nikolić (Z.), The atlas of unusual borders. Discover intriguing boundaries, territories and geographical curiosities, Glasgow, 2019. Beschrijving van enclaves, exclaves, pene-enclaves [= territoria die fysisch afgescheiden zijn van het thuisland, maar toch kunnen bereikt worden zonder een ander land te doorkruisen, bijv. Alaska], en andere merkwaardige grenzen. Met o.a. Baarle, maar ook veel minder bekende eigenaardigheden op staats(- en continentale) grenzen.
De laatste vijftig jaar zijn er veel meer nieuwe staten gecreëerd dan verdwenen. Zie voor een geactualiseerde lijst: How many countries are there in the world?: https://www.worldometers.info/geography/how-many-countries-are-there-in-the-world/.
Er zijn echter ook heel wat staten (en dus ook grenzen) die de laatste eeuwen verdwenen zijn of niet internationaal erkend worden:
Former countries in Europe after 1815: https://en.wikipedia.org/wiki/Former_countries_in_Europe_after_1815.
Middleton (N.), An atlas of countries that don’t exist. A compendium of fifty unrecognised and largely unnoticed states, London, 2015. Vijftig voorbeelden van gebieden die, om uiteenlopende redenen, erkend hadden willen/kunnen zijn als staat. De auteur beschrijft (op pp. 16-17) grenzen als de ‘huid’ van staten, de rand van de territoriale controle. Ze definiëren in de fysische betekenis en landen spelen daardoor een belangrijke rol in de constructie van de identiteit van de staat. Dat is dan ook de reden dat vele internationale grenzen zwaar versterkt en goed bewaakt zijn. Maar niets is in steen uitgehouwen, niets is voor altijd, ook staten niet: de geschiedenis is bezaaid met landen die verdwenen zijn.
- Berge (B.), Nowherelands. An atlas of vanished countries, 1840-1975, London, 2017 (vertaling van Landene som forsvant, 1840-1970, Oslo, 2016): postzegels vormen de leidraad om territoria (niet noodzakelijkerwijze landen of staten) die ondertussen niet meer (als zodanig) bestaan, op te lijsten. Met telkens een korte historiek en vooral veel anekdotiek.
- Defoe (G.), An atlas of extinct countries. The remarkable (and occasionally ridiculous) stories of 48 nations that fell of the map, London, 2020.
Is een nog ludiekere versie van Berge’s concept (cf. supra) over niet-meer bestaande landen en territoria.
- Cottaruzza (A.), Atlas des guerres et conflits. Un tour du monde géographique, Paris, 2017.
Atlas met uitleg inzake hedendaagse internationale conflicten, grensconflicten incluis – in het kader van de polemologische inhaalbeweging die de Franse politiek-geografen maken (ten opzichte van hun Angelsaksische collega's).
- Een nieuw tijdschrift dat ook over grenzen rapporteert, is L’Espace Politique (°2007), een elektronisch journaal van de universiteit van Reims.
Alle publicaties 3_0_geografie_leeswijzer.pdf (252,3 kB)
° "My main difficulty is not how to deal with such a topic adequately, but how to deal with it in the compass of an academic lecture. I have seen the horizon expand before me [...]"("De grootste moeilijkheid was niet hoe zo’n onderwerp op de gepaste wijze te behandelen, maar hoe ermee om te gaan binnen de beperkingen van een academische lezing. Ik heb voor me de horizont zien wijken..."): Lord Curzon of Kedleston, Frontiers, Oxford, 1908 (Romanes Lecture 1907. Delivered in the Sheldonian Theatre, Oxford November 2, 1907): citaat op p. 9 in de reprint uit 1979.