1.6 Grenzen van de 21e eeuw
De verschillende antwoorden op de vraag hoe de grenzen zullen evolueren kunnen gegroepeerd worden in twee clusters (waartussen een onderling verweven politieke, sociaal-economische én culturele scheidingslijn loopt), voorgestaan door respectievelijk ‘webmensen’ en ‘muurmensen’.
De eerste groep verwachtte dat, in het kielzog van bij de start van de 21e eeuw ogenschijnlijk onstopbare processen als economische globalisering en Europese eenwording en daardoor de uitholling van het systeem van soevereine staten ten voordele van globale of regionale associaties en netwerken, alsook het oplossen van de link tussen culturele identiteit en territoriaal exclusivisme, grenzen zouden ‘deterritorialiseren’, d.w.z. aan belang inboeten (of zelfs helemaal verdwijnen, althans zo hoopt de ‘no borders’-beweging). Een recente variant van de deterritorialiseringstheorie ziet in de plaats van nationale aanhorigheid c.q. grenzen steeds meer individuele eigenschappen als determinerende factor bij het grensverkeer: grenzen worden getransformeerd tot functionele vectoren, afhankelijk van bordering en deborderingsprocessen.
De tweede cluster, ‘van muurmensen’, wijst op de feitelijke proliferatie van grenzen vanaf de 21e eeuw: als antwoord op de migratiecrisis, de sociaal-economisch negatieve gevolgen van globalisering en van het politiek terrorisme, komen er steeds meer grenzen bij (ook in gebieden waar er voorheen geen waren, zoals het noordpoolgebied en de ruimte) en worden ze in sommige gevallen opnieuw barrières: symptomatisch is dat de laatste twintig jaar zich een ‘tweede tijdperk van muren’ voordeed.
Meer: 1_6_grenzenvd21eeeuw.pdf (193 kB)
Belangrijke publicaties
Van Houtum (H.), Kransch (O.) & Zierhofer (W.) (eds.), B/ordering Space, Aldershot, 2005. In deze verzamelbundel worden de grenspraktijken in een ogenschijnlijk onbegrensde en geglobaliseerde samenleving bestudeerd. Het eerste deel argumenteert dat grensvorming moet beschouwd worden als een onontkoombaar deel van het globaliseringsproces; het tweede deel gaat over de specifieke grens- en ordeningspraktijken en de daarmee verbonden machtsverhoudingen die voortvloeien uit de strategische opeising van ruimte, plaats en territorium; het derde deel focust op het vaak in het onderzoek vergeten aspect van openheid, doorlaatbaarheid en vruchtbare hybriditeit van grenzen; het laatste deel bespreekt de paradoxen die in de verschillende ‘herbeeldingen’ van de grenzen van Europa en Noord-Amerika besloten liggen. Zie in deze bundel o.m. Soja (E.), Borders unbound. Globalization, Regionalism and Postmetropolitan Transition, pp. 33-46, en Woodward (K.) & Jones (J.P.) III, On the Border with Deleuze and Guattari, pp. 235-248: de auteurs waarschuwen ervoor de grens niet te bestuderen als een stabiel, permanent begrensd object, noch als een ideële constructie van ‘de grens als metafoor’.
Agier (M.), La condition cosmopolite. L’anthropologie à l’épreuve du piège identitaire, Paris, 2013. Standaardwerk inzake de plaats van de grens(regio) in een globaliserende wereld.
Recente publicaties
John Elledge, A history of the world in 47 borders. The stories behind the lines on our maps, London, 2024.
M.b. het tweede deel (Legacies, 165-264) waarin staatsgrenzen die nu nog de wereld van vandaag beïnvloeden, worden behandeld.
Bruno Tertrais & Delphine Papin (met kaarten van Xemartin Laborde), Atlas van de grenzen. Over muren, conflicten en onzichtbare scheidingen, Tielt, 2023.
Vertaling van: Bruno Tertrais, Delphine Papin (met kaarten van Xemartin Laborde), Atlas des frontières. Murs, conflits, migrations, Paris, 2016 (2021).
Heel bevattelijk en grafisch mooi op kaart gebracht overzicht van (actuele) grenzen (vnl. tussen staten) in de wereld. Het boek telt vijf delen, beginnende met (I Geërfde grenzen) diverse historische insteken (incl. info over de grenzen van Europa en intra-Europese culturele en andere scheidingslijnen), gevolgd delen over resp. zeegrenzen, incl. het Noordpoolgebied en riviergrenzen (deel II) en grensmuren en migratie (deel III), een deel (IV) over “Speciale grenzen” (w.o. de ‘ingewikkeldste’ grens, de datumgrens, Antarctica) en één (V) over betwiste grenzen, inclusief de Russische aanspraak op (delen van) Oekraïne; het boek wordt o.m. besloten met een prognose (“De mooie toekomst van grenzen”).
Mau (S.), Sortiermaschinen. Die Neuerfindung der Grenzen im 21. Jahrhundert, München, 2021. Over grenzen als bundels vectoren die sorteren tussen ‘gewenste’ en 'ongewenste’ mensen.
Billard (H.) & Encel (F.), Atlas des frontières. Retour des fronts, essor des murs, Paris, 2021.
Meer dan 100 kaarten (door Paul Gallet) en documenten belichten de politieke, culturele en geopolitieke inzet van de hedendaagse grens. Met ook historische en diachronische insteken.
Dodds (K.), Border wars. The conflicts that will define our future, London, 2021.
Analyse van de (volgens de auteur louter nefaste) rol van grenzen, als microcosmos van nationale en internationale geopolitiek, voor conflicten tussen staten, nu en in de toekomst. Hij identificeert meer bepaald drie nieuwe soorten grensconflicten: verschuiving van de ligging (of zelfs verdwijning) veroorzaakt door klimaatverandering, bij grensregio’s die in een blijvende impasse zitten en door de toenemende sofisticering van grenzen (in antwoord op de wereldwijde hypermobiliteit) als resultaat van technische innovatie. Hij beschrijft die evolutie in hoofdstukken over hydrologische grenzen, berggrenzen, niemandslanden, niet-erkende grenzen, ‘slimme grenzen’, ruimtegrenzen én ‘virale grenzen’ (zowat de eerste analyse van de gevolgen van pandemieën in het algemeen en Covid-19 in het bijzonder voor grenzen).
Foucher (M.), Le retour des frontières, Paris, 2020.
Les frontières.Themanummer van Pouvoirs, 2018/2, 165
Borders in Globalization-Review (BIG-Review), °2019.
Open-source tijdschrift voor academisch én kunstzinnig onderzoek naar grenzen in de 21e eeuw. Het brengt niet alleen wetenschappelijke bijdragen maar ook kunstwerken voort. Grenzen worden immers door het tijdschrift (dat onder leiding staat van politicoloog Emmanuel Brunet-Jailly) beschouwd als uitgangspunt voor de studie van differentiatie en integratie, met bijzondere aandacht voor de studie van de grenzen van globalisering en de verschuiving van ruimtelijk-territoriale naar functionele, a-territoriale grenzen. Het tijdschrift biedt een platform om die verschillende soorten grenzen te bespreken, ook in hun invloed op mentale grenzen, in cyberspace enz.
Komlosy (A.), Grenzen: raumliche und soziale Trennlinien im Zeitenlauf, Wien, 2018.
Zajec (O.), Frontières: des confins d'autrefois aux murs d'aujourd'hui, Paris, 2017.
Amilhat-Szary (A.-L.), Qu’est-ce qu’une frontière aujourd’hui?, Paris, 2015.
Het Franse collectief van wetenschappers, kunstenaars en experten ‘antiAtlas des frontières’, in 2011 gesticht aan het IMéRA-Institut d’études avancées d’Aix-Marseille Université, wil de veranderingen begrijpen die grenzen en ruimten in de huidige maatschappij doormaken. Cf.
Charkaoui (N.), Het opengrenzenmanifest, Berchem, 2020.
[nog te bespreken]
Baqué (S.), Eloge de la frontière, in Sud/Nord, 2002, 2, 17. Over het nut van grenzen bij internationale humanitaire acties.
Heins (V.M.), Offene Grenzen für Alle. Eine notwendige Utopie, Hamburg, 2021.
Onderbouwd pleidooi voor de (volgens de politicoloog, voor een democratische samenleving noodzakelijke) open grenzen voor migranten, zonder afbreuk te doen aan de menselijke nood aan grenzen en begrenzing.
Alle publicaties 1_6_grenzenvd21eeeuw_leeswijzer.pdf (2,6 MB)